किन हटाउँदै छ इरानले आफ्नो मुद्रा रियाल बाट ४ शून्य? जान्नुहोस कारणहरू

इरानको संसदले आफ्नो राष्ट्रिय मुद्रा रियलबाट चार शून्य हटाउने ऐतिहासिक निर्णय गरेको छ। यो कदमले १०,००० पुरानो रियालको सट्टा १ नयाँ रियाल कायम गर्ने भएकाले दैनिक कारोबारलाई सरल बनाउने अपेक्षा गरिएको छ। तर, प्रश्न उठ्छ: किन यो निर्णय? उच्च महँगी, मुद्राको अवमूल्यन र अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबन्धहरूले जर्जर बनेको इरानी अर्थतन्त्रलाई मजबुत बनाउन यो सुधार आवश्यक थियो। यस लेखमा हामी यसका विस्तृत कारणहरू, ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, फाइदाहरू, चुनौतीहरू र कार्यान्वयन प्रक्रियाबारे गहन विश्लेषण गर्दछौं।

इरानी अर्थतन्त्रको पृष्ठभूमि: उच्च महँगी र अवमूल्यनको दशक लामो संकट

इरानको रियाल विगत दशकदेखि अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबन्ध, तेल मूल्यको अस्थिरता र आन्तरिक नीतिगत कमजोरीका कारण संकटमा छ। २०१५ को आणविक सम्झौतापछि अमेरिकी प्रतिबन्धहरू फेरि कडा हुँदा रियालको मूल्यमा तीव्र गिरावट आयो। हाल ब्ल्याक मार्केटमा १ अमेरिकी डलरको मूल्य १,१५०,००० रियाल पुगेको छ, जसले दैनिक लेनदेनलाई असाध्य जटिल बनाएको छ। उदाहरणस्वरूप, एक कप चियाको मूल्य १००,००० रियाल हुन सक्छ, जसलाई लेखा गर्न र भुक्तानी गर्न असुविधाजनक हुन्छ।

मुद्रास्फीति दर विगतका वर्षहरूमा ३५ प्रतिशतभन्दा माथि रहँदा रियालले आफ्नो मूल्यको ९० प्रतिशतभन्दा बढी गुमाएको छ। यसले इरानी जनजीवनमा गहिरो असर पुर्‍याएको छ – मूल्यहरू बारम्बार परिवर्तन हुँदा व्यापारीहरूले मूल्य ट्यागहरू सतर्कतापूर्वक परिवर्तन गर्नुपर्छ, जसले कारोबारमा त्रुटिहरू बढाएको छ। सरकारी प्रशासन, लेखांकन र अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार पनि प्रभावित भएका छन्। २०१९ मा यसै प्रकारको सुधार प्रस्ताव गरिए पनि राजनीतिक र आर्थिक जटिलताका कारण स्थगित भएको थियो। हालै संयुक्त राष्ट्रसंघको 'स्न्यापब्याक' संयन्त्र सक्रिय हुँदा प्रतिबन्धहरू थप कडा बनेका छन्, जसले रियाललाई थप कमजोर बनाएको छ।

इरानीहरूले दैनिक बोलचालमा 'तुमान' (१० रियाल बराबर) को प्रयोग गर्दै आएका छन्, जसले अनौपचारिक रूपमा एक शून्य घटाउने काम गर्छ। यो सुधारले आधिकारिक मुद्रालाई पनि यससँग मिलान गर्नेछ।

मुख्य कारणहरू: किन चार शून्य हटाउने?

यो निर्णयका पछाडि बहुआयामिक कारणहरू छन्, जसलाई मुख्य रूपमा आर्थिक, मनोवैज्ञानिक र व्यावहारिक रूपमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ। इरानको केन्द्रीय बैंकले यो योजना प्रस्ताव गरेको हो, जसले आर्थिक स्थिरता र अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार सहज बनाउने लक्ष्य राखेको छ।

१. उच्च महँगी र मुद्राको अवमूल्यन नियन्त्रण: इरानमा क्रोनिक उच्च महँगीले रियालको उपयोगिता घटाएको छ। चार शून्य हटाएर मुद्रालाई व्यावहारिक बनाउने यो प्रयासले मुद्रास्फीतिको प्रभाव न्यूनीकरण गर्न मद्दत गर्छ। यसले नोटहरूको मूल्यलाई पुनर्स्थापित गर्दै जनताको दैनिक जीवनलाई सहज बनाउँछ। संसदको आर्थिक समितिका सभापति शम्सोद्दिन होसेनीका अनुसार, "यो परिवर्तनले कारोबार र गणनालाई सजिलो बनाउँछ, जसले उच्च महँगीले कमजोर बनाएका नोटहरूको उपयोगिता बढाउँछ।"

२. दैनिक कारोबार र लेखांकनको सरलीकरण: लाखौं-करोडौं रियालका मूल्यहरू लेख्न र पढ्न कठिन हुन्छ। उदाहरणस्वरूप, १,०००,००० पुरानो रियालको मूल्य नयाँ मुद्रामा १०० रियाल हुनेछ। यसले खुद्रा व्यापार, बैंकिङ, मूल्य ट्यागिङ र सरकारी प्रशासनलाई दक्ष बनाउँछ। त्रुटिहरू घट्ने र डिजिटल भुक्तानी प्रणाली आधुनिकीकरण हुने अपेक्षा छ।

३. जनतामा मुद्राप्रतिको विश्वास पुनर्स्थापना: यो मनोवैज्ञानिक रूपमा महत्वपूर्ण छ। रियालको अवमूल्यनले जनतामा निराशा बढाएको थियो; चार शून्य हटाएर मुद्रा 'मजबुत' देखिने भएकाले विश्वास बढ्न सक्छ। विश्लेषकहरू भन्छन्, "यो परिवर्तनले नागरिकहरूलाई आफ्नो मुद्राले पुनः शक्ति र सम्मान प्राप्त गरेको महसुस गराउँछ।"

४. अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र लगानी आकर्षण: विदेशी कम्पनीहरूले ठूलो संख्याका मुद्रासँग काम गर्न हिचकिचाउँछन्। सरल मुद्राले क्षेत्रीय साझेदारहरू (चीन, भारत, रुस) सँगको व्यापार सहज हुन्छ र विदेशी लगानीलाई प्रोत्साहित गर्न सक्छ। यो प्रतीकात्मक रूपमा आर्थिक स्थिरताको सङ्केत दिन्छ।

५. राजनीतिक सन्देश: प्रतिबन्धहरूका बावजुद यो सुधारले इरानको आर्थिक स्वतन्त्रता र प्रतिरोधको प्रदर्शन गर्दछ।

फाइदाहरू: सकारात्मक प्रभावहरू के हुन्छन्?

यो सुधारका फाइदाहरू मुख्य रूपमा व्यावहारिक र मनोवैज्ञानिक छन्:

व्यावहारिक फाइदा: लेखांकनमा त्रुटि घट्ने, डिजिटल लेनदेन सहज हुने र सरकारी खर्च व्यवस्थापन दक्ष हुने।

मनोवैज्ञानिक फाइदा: जनतामा अस्थायी उत्साह र विश्वास वृद्धि, जसले उपभोग र उत्पादनलाई प्रोत्साहित गर्न सक्छ।

अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव: मुद्रा क्रेडिबिलिटी बढ्ने, जसले व्यापार र लगानीलाई सहयोग गर्छ।

तर, वास्तविक खरिद शक्ति परिवर्तन हुँदैन; यसका लागि मुद्रास्फीति नियन्त्रण आवश्यक छ।

चुनौतीहरू र आलोचना: 'कागजको समाधान' हो कि?

आलोचकहरूले यो सुधारलाई 'कस्मेटिक' मानेका छन्। यो आधारभूत समस्याहरू – प्रतिबन्ध, तेल निर्यात सीमा, भ्रष्टाचार र मुद्रास्फीति नियन्त्रण – लाई सम्बोधन गर्दैन। वेनेजुएलामा पाँच शून्य हटाए पनि महँगी कायमै रह्यो। तुर्की (२००५ मा छ शून्य हटाएर सफल) जस्ता उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि सफलताका लागि कडा वित्तीय नियन्त्रण र राजनीतिक स्थिरता चाहिन्छ। इरानमा पनि यदि अन्य सुधार नभई यो मात्र भयो भने असफल हुन सक्छ। सांसद होसेन साम्सामी भन्छन्, "राष्ट्रिय मुद्राको प्रतिष्ठा चार शून्य हटाएर फर्कदैन; यसका लागि वास्तविक मूल्य मजबुत बनाउनु पर्छ।"

कार्यान्वयन प्रक्रिया: कसरी हुनेछ?

संसदले अक्टोबर ५, २०२५ मा विधेयक पारित गरेको छ (२६२ सदस्यमध्ये १४४ पक्षमा)। अब संरक्षक परिषद्ले स्वीकृति दिनुपर्ने र राष्ट्रपति मसूद पेजेश्कियनले हस्ताक्षर गर्नुपर्छ। केन्द्रीय बैंकलाई दुई वर्ष तयारी (नयाँ नोट छाप्ने, जनचेतना अभियान) र तीन वर्ष संक्रमणकाल (पुरानो-नयाँ दुवै चल्ने) दिइएको छ। नयाँ मुद्रा 'तुमान' (१०,००० पुरानो रियाल बराबर) लाई पनि औपचारिक मान्यता दिने छ, जसलाई १०० 'किरान' मा विभाजन गरिनेछ।

निष्कर्ष:

चार शून्य हटाउने यो निर्णय इरानी अर्थतन्त्रमा नयाँ अध्याय सुरु गर्न सक्छ, तर सफलताका लागि व्यापक सुधार आवश्यक छ। यदि मुद्रास्फीति नियन्त्रण र उत्पादन वृद्धि भयो भने यो सकारात्मक साबित हुनेछ; नत्र जन असन्तुष्टि बढ्न सक्छ। अन्तर्राष्ट्रिय विश्लेषकहरूले यसको प्रभावबारे थप अध्ययन आवश्यक रहेको जनाएका छन्। इरानले क्षेत्रीय शक्तिको रूपमा आफ्नो आर्थिक पकड मजबुत बनाउन यो अवसर उपयोग गर्न सक्छ।